प्राचिन जलव्ययस्थापन

प्राचीन भारतीय जलव्यवस्थापन

________________________

माहिती सेवा ग्रूप पेठवडगाव 

________________________

   वराहमिहिराने आजच्या वैज्ञानिकांसारख्या नोंदी करून ठेवल्या, ज्या महत्वपूर्ण आहेत. त्याने पंचावन्न वृक्ष व वनस्पतींचा अभ्यास करून मांडणी केली आहे. त्याच प्रमाणे त्याने मातीचे वर्गीकरण देखील विस्ताराने केले आहे. 

ह्या सर्व निरीक्षणांचे निकष ही त्याने मांडून ठेवले आहेत. त्यातील काही आहेत –

1. भरपूर फांद्या व तेलकट साल असलेले ठेंगणे झाडं असेल तर पाणी आढळते.

2. उन्हाळ्यात जमिनीतून वाफा येताना दिसल्या तर पृष्ठ्भागाजवळ पाणी असते.

3. झाडाची एकच फांदी जमिनीकडे झुकलेली असेल तर तिच्या खालील भागात पाणी आढळते. 

4. जेंव्हा जमीन गरम झालेली असते तेंव्हा एखाद्याच ठिकाणी ती थंड लागली तर तिथे पाणी असते.

5. काटेरी झाडांचे काटे बोथटलेले असतील तर हमखास पाणी मिळते... वगैरे.♍

अशी अनेक निरीक्षणे त्याने नोंदवलेली आहेत.

खरी गंमत तर पुढेच आहे.

वराहमिहिराचे हे प्रतिपादन खरं की खोटं, हे ठरविण्यासाठी आंध्र प्रदेशातल्या तिरुपती मधल्या श्री वेंकटेश्वर (एस. व्ही.) विद्यापीठाने सुमारे पंधरा – सोळा वर्षांपूर्वी प्रत्यक्ष विहिरी खोदुन पाहायचे ठरविले. वराहमिहिराच्या निरीक्षणानुसार पाणी मिळण्यास योग्य ठरतील अश्या जागा निवडल्या आणि सुमारे ३०० बोअर घेतले. (बोअरवेल खणल्या). आश्चर्य म्हणजे ९५% ठिकाणी पाणी लागले. अर्थात वराहमिहिराचे निरीक्षण योग्य होते हे सिध्द झाले. मात्र पुढे दुर्दैवाने हा प्रकल्प सरकारी लालफिताशाहीत अडकला आणि तो लोकांपर्यंत पोहोचू शकला नाही..!

पाण्याच्या व्यवस्थापनाची अनेक उदाहरणं आपल्याला इंग्रजांचे शासन येण्याच्या आधीपर्यंत ठिकठिकाणी दिसतात. अगदी उत्तर पेशवाईत औरंगाबाद ला बांधलेले ‘थत्ते नहर’ असो, की पुण्याला पेशव्यांच्या काळात केलेली पाणी पुरवठ्याची रचना असो. बऱ्हाणपूर ला आजही अस्तित्वात असलेली, पाचशे वर्षांपूर्वीची पाणी वाहून नेण्याची रचना असो की पंढरपूर – अकलूज रस्त्यावरील वेळापूर गावात सातवाहन कालीन बांधलेली बारव असो. ‘समरांगण सूत्रधार’ ह्या ग्रंथाच्या आधाराने राजा भोज ने बांधलेला भोपाळ चा मोठा तलाव असो... अशी कितीतरी उदाहरणं देता येतील.

गढा-मंडला (जबलपुर संभाग) आणि चंद्रपूर या भागात प्राचीन काळापासून गोंडांचं राज्य होतं. अगदी मुगलांना, आदिलशाहीला किंवा कुतुबशाहीला सुध्दा त्यांना जिंकता आलं नव्हतं. मात्र तरीही आपल्या देशात हा प्रदेश म्हणजे मागासलेला मानला गेला. अर्थात खरं चित्र तसं नव्हतं. एक खूप सुरेख हिंदी पुस्तक आहे – ‘गोंड कालीन जल व्यवस्थापन’. यात सुमारे पाचशे ते आठशे वर्षांपूर्वी गोंड साम्राज्यात किती उत्कृष्टपणे पाण्याचं नियोजन केलं होतं याचं वर्णन आहे. या नियोजनाचा फायदा म्हणजे कुठल्याही दुष्काळाची किंवा अवर्षणाची झळ ह्या गोंड प्रदेशाला कधीही लागली नाही.

आमच्या जबलपुर शहरात गोंड राणी दुर्गावती च्या काळात (अर्थात पाचशे वर्षांपूर्वी) ‘बावन ताल आणि बहात्तर तलैय्या’ बांधले गेले (तलैय्या – लहान तलाव). हे तलाव नुसतेच खोदून बांधले गेले नव्हते तर जमिनीच्या ‘कंटूर’ प्रमाणे त्यांची रचना आहे. काही तलाव तर आतून एक-दुसऱ्याशी जोडले गेलेले आहेत. आज त्यातले अनेक बुजले असूनही उरलेल्या तलावांमुळे जबलपुर मधे, अगदी आज ही पाण्याची पातळी बऱ्यापैकी चागली आहे आणि येथे पाण्याचे दुर्भिक्ष्य जाणवत नाही. मग त्या काळात पाण्याची, शेतीची आणि निसर्गाची काय समृध्दी असेल..!!

याचाच अर्थ, पाण्याचे महत्त्व, पाण्याचा शोध आणि पाण्याचे नियोजन याचे संपूर्ण विकसित तंत्रज्ञान आपल्या जवळ होते. काही हजार वर्षांपासून आपण ते प्रभावी पध्दतीने वापरत होतो. आणि म्हणूनच आपला देश खऱ्या अर्थाने सुजलाम – सुफलाम होता..!

मात्र आपल्यापैकी अनेकांच्या मनावर इंग्रजांचे असे जबरदस्त गारुड आहे की अनेकांना आज ही असे वाटते की आपल्या देशात पाण्याचे महत्त्व ओळखले ते इंग्रजांनी. आपल्याला धरणे बांधायला शिकवले ते इंग्रजांनी..!

दुर्दैवाने आपण आपvलं प्राचीन जल व्यवस्थापन विसरलो अन आज पाण्यासाठी आपण त्राही-त्राही करतोय, १४४ कलमं लावतोय, युध्द खेळतोय..!!

आपल्यालाच आपल्या समृध्द ज्ञानाचा, वारश्याचा आणि तंत्रज्ञानाचा विसर पडला तर हे असं होणं अटळ आहे..!!

(लीना मेहेंदळे यांच्या फेसबुक वॉल वरून)♍

===========================================================

Ancient Indian Water Management

________________________

mahiti seva Group Pethwadgaon

________________________

   Varahmihira kept records like today's scientists, which are important. He has studied and arranged fifty-five trees and plants. He has also elaborated the classification of soils.

He has laid down the criteria for all these observations. Here are some of them:

1. Water is available if it is a deciduous tree with many branches and oily bark.

2. In summer, if you see steam coming from the ground, there is water near the surface.

3. If a single branch of a tree is bent towards the ground, water is found in its lower part.

4. When the ground is hot, if it gets cold in any place, there is water.

5. If the thorns of the thorny trees are blunted, then we get water ... etc

He has reported many such observations.

The real fun is ahead.

Sri Venkateswara (SV) University in Tirupati, Andhra Pradesh decided to dig a well about fifteen to sixteen years ago to prove that this statement of Varahmihira is true or false. According to the observation of Varahmihira, such places were found to be suitable for getting water and about 300 boreholes were taken. (Borewell dug). Surprisingly, 95% of the places were flooded. Of course, Varahmihira's observation proved to be correct. But later unfortunately this project got stuck in government red tape and it could not reach the people ..!

Many examples of water management can be seen everywhere before the British rule. Whether it is the ‘Thatte canal’ built to Aurangabad in the northern Peshwa, or the design of water supply to Pune during the Peshwa period. Whether it is a five-hundred-year-old water-carrying structure that still exists in Barhanpur, or a barva built during the Satvahana period in the village of Velapur on the Pandharpur-Akluj road. Whether it is the big lake of Bhopal built by Raja Bhoj on the basis of the book 'Samrangan Sutradhar' ... many such examples can be given.

Gadha-Mandla (Jabalpur division) and Chandrapur have been ruled by Gonds since ancient times. Even the Mughals, Adilshahi or Qutbshahi could not conquer them. However, in our country, this region was considered backward. Of course, the real picture was not like that. There is a very beautiful Hindi book - 'Gond Kalin Jal Management'. It describes the excellent planning of water in the Gond Empire about five hundred to eight hundred years ago. The advantage of this plan is that the Gond region has never been hit by any drought or drought.

In our Jabalpur city during the time of Gond Rani Durgavati (i.e. five hundred years ago) ‘Bawan Tal and Bahattar Talaiya’ were built (Talaiya - small lake). These lakes were not just dug out, they are shaped like a contour of land. Some lakes are connected to each other from the inside. Today, the water level in Jabalpur is very good due to the remaining lakes, even though many of them have dried up, and there is no water scarcity here. Then what will be the prosperity of water, agriculture and nature in that time .. !!

This means that we have the whole developed technology of water importance, water discovery and water planning. We have been using it effectively for a few thousand years. And that is why our country was truly prosperous ..!

However, many of us are so obsessed with the British that many today think that the British recognized the importance of water in our country. The British taught you to build dams ..!

Unfortunately, we have forgotten our ancient water management and today we are fighting for water, putting up 144 articles, playing war .. !!

If we forget our rich knowledge, heritage and technology, this is inevitable .. !!