गद्धेगळ- एक अपरिचित@ इतिहास

 गद्धेगळ- एक अपरिचित इतिहास 

'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''

काही शिलालेखात “तया माये, गाठोऊ घोडौ झाविजे” असे ऊल्लेख आहेत.

🌷 तारीख  6 अॉक्टोंबर 2020  🌷

''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''🔻''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''

फेसबुक लिंक https://bit.ly/2I3Udtb
एखाद्या किल्ल्यावर किंवा मंदिरांशेजारी अनेक घडवलेले दगड आपल्या नजरेस पडतात. या दगडांवर अनेक आकृत्या, चिन्हे किंवा लेख कोरलेले असतात. अशा वेळेला कुतूहलाने का होईना पण आपण त्यांचे निरीक्षण करतो. आणि मग काही वेळानेया शिल्पांना विरगळ किंवा गद्धेगळ असे म्हणतात असे कळून येते. विरगळ आणि गद्धेगळ या दोन वेगळ्या गोष्टी. तर लेखात आपण गद्धेगळ बाबत जाणून घेऊ.गद्धेगळचा अर्थ काढायला गेलं तर आपल्याला सहज लक्षात येईल की, ‘गद्धे’ म्हणजे गाढव आणि ‘गळ’ म्हणजे दगड. इंग्रजी मध्ये सुद्धा याला ‘ass-curse stone’ असे म्हणतात. गद्धेगळ हा स्पष्ट शब्दात सांगायचं तर दिलेली एक शिवी आहे. आता तर ही शिवी कशासाठी?@ पूर्वीच्या काळी मोठ्या मोठ्या जमिनी दान देण्याची पद्धत होती. जसे त्याकाळचे राजे एखादा किल्ला किंवा मंदीर यांना काही जमीन किंवा त्या गावचे उत्पन्न दान म्हणून देत असत. या दानाचा कुणी अव्हेर केला किंवा गैरवापर केला तर त्यासाठी शापवाणी दिलेली असते. @ ती शापवाणी किंवा शिवी म्हणजे गद्धेगळ!  हे दान कुणी नाकारील त्याच्या आईला गाढव किंवा घोडा लागेल अक्षरशः असे शब्द उच्चारलेले असतात. १२ व्या, १३ व्या शतकातील काही शिलालेखात  “तया माये, गाठोऊ घोडौ झाविजे” असे सुद्धा उल्लेख.  ज्यांना लिहिता-वाचता येत नव्हते त्यांच्यासाठी मग दगडी शिल्पे कोरली जाऊ लागली.

कर्वेनगर येथील गणेश मंदिरामधील गद्धेगळ आता हे शिल्प ओळखायचे कसे तर साधारण पणे एका दगडावर तीन भागात कोरीव काम केलेले असते. वरच्या भागात चंद्र-सूर्य कोरलेले असतात, याचा अर्थ दिलेला शाप हा चिरकाल टिको. मधल्या भागात दिलेल्या दानाविषयीचा लेख कोरलेला असतो आणि तळाच्या  भागात झोपलेल्या अवस्थेत एका स्त्रीची आकृती आणितिच्याशी प्रणय करताना गाढव अशाप्रकारची आकृती कोरलेली असते.@

पण प्रत्येक गद्धेगळ हा तीन भागांचा असेलच असे नाही. काही गद्धेगळ हे आकृती असलेले असतात तर काही गद्धेगळ वर लेख असतो तर काही मात्र तिन्ही भाग असलेले असतात.  गद्धेगळचा काळ जर आपण काढायलागेलो तर हे साधारण ९ व्या ते १० व्या शतकातील आहेत म्हणजे हे दगड शिलाहारांच्या व यादवांच्या  काळातील असले पाहिजेत असा निष्कर्ष काढू शकतो. कदाचित त्याच्या आधीच्या काळात सुद्धा गद्धेगळ असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.आता गद्धेगळ सापडणं हे इतकं महत्वाचं का मानलं जाते? तर याच्या मागे मुख्य कारण म्हणजे यासाठी दिलेले दान. एखाद्या महत्वाच्या वास्तुसाठीच हे दान दिले जायचे त्यामुळे ज्याठिकाणी गद्धेगळ सापडतो ते ठिकाण पूर्वीच्या ठिकाणी महत्वाचे असले पाहिजे असा निष्कर्ष काढता येतो.@ बर्याच वेळेला दिलेल्या छोट्या दानाचा उल्लेख हा शिलालेखांच्या मधून होतो परंतु जर दिलेल्या मोठ्या दानाचा कुणी अव्हेर केला तर त्यासाठी गद्धेगळ उभारला जाते. महाराष्ट्रात अश्या गद्धेगळ फार कमी ठिकाणी पाहायला मिळतात.@ अक्षीचा प्रसिद्ध गद्धेगळ, संगमेश्वर तालुक्यातील कर्णेश्वर मंदिरामधला गद्धेगळ किंवा रतनवाडीमधील गद्धेगळ हे दर्शवून देतात की या ठिकाणांना पूर्वी फार महत्व होते.बऱ्याच वेळेला असे होते की एखाद्या ठिकाणची वास्तू ही उध्वस्त झालेली असते आणि जर समजा त्या ठिकाणच्या आसपास गद्धेगळ सापडला तर आपण कमीतकमी असा निष्कर्ष काढू शकतो की याठिकाणी एखादे भव्य मंदीर किंवा मोठी वास्तू होती. बरेच जणबोलताना ती गद्धेगळ किंवा ती विरगळ असा उल्लेख करतात तर असा उल्लेख चुकीचा आहे. विरगळ म्हणजे ‘विराचा दगड’ किंवा गद्धेगळ- ‘गाढवाचा दगड’ हे पुल्लिंगी शब्द आहेत. म्हणून तो विरगळ किंवा तो गद्धेगळ हे बोलणं जास्त योग्य. बऱ्याच गद्धेगळ वर शिल्पं कोरलेली आहेत @पण काही गद्धेगळ हे शिल्पं आणि लेख यांचे मिश्रण आहे. भिवंडीजवळ चौथर पाडा येथे असलेला गद्धेगळ आणि आक्षीचा गद्धेगळ ही प्रमुख उदाहरणे. आक्षी येथील गद्धेगळावर तर साल सुद्धा कोरलेले आहे ते म्हणजे शके ९३४. म्हणजेच आत्ताच्या काळातील इसवी सन १०१२. या गद्धेगळ ला आत्ता १००४ वर्षे पूर्ण झाली आहेत. आणि हा गद्धेगळजवळपास १००४ वर्ष उन, वारा पाऊस यांना तोंड देत सक्षमपणे उभा आहे आणि पुढे सुद्धा राहिल यात वाद नाही.@
सध्याच्या काळात मात्र यांना कुणी वाली नाही. इतिहासाचा ठेवा हा नेहमीप्रमाणे काळाच्या ओघात नाहीसा होणारे. याची जपणूक व्हायला हवी. सरकारी पातळीवर किंवा तुम्हा-आम्हा प्रवाश्यांना तर तळमळ हवीच पण स्थानिकांमध्ये सुद्धा या ठेव्याची माहिती देणं महत्वाचे आहे. बरेच वेळा गावकरी भोळ्या मनाने या दगडांना शेंदूर फसतात किंवा त्यावरच्या आकृती खरवडून काढतात तर यागोष्टी आधी थांबवायला हव्यात. शेंदूर फसलेल्या अव्स्थेतेतील गद्धेगळचे एक उदाहरण म्हणजे सासवड येथील गद्धेगळ. असे अनेक गद्धेगळ महाराष्ट्रामध्ये आहेत, भले त्यांचे अस्तित्व हे मर्यादित संख्येमध्ये आहे परंतु ते सर्व हुडकून काढून त्यांच्या माहितीचे योग्य रीतीने संकलन करणे हे गरजेची गोष्ट झाली आहे. कदाचित एक लपलेला इतिहास यातून कळू शकेल.@
काही गद्धेगळ वर आढळलेले शिलालेख-
१.  अक्षी येथील गद्धेगळ वर असलेला शिलालेख-'जो लोपी तेहासिये मायेसी गाढाऊ घोडू झवे'
2.वसई येथील गद्धेगळ वर असेलला संस्कृत भाषेतील  शिलालेख -'तस्यां माता गाढभेनं

📖'संदर्भ- १.  
Tulpule, S. G. (1963) -  Pracheen Marathi Koriv Lekh. Pune: University of Pune.२. Mokashi Rupali (2015) - Gaddhegal Stones: An Analysis of Imprecations and Engraved Illustrations: International Journal of Innovative Research and Development. ३. Mirashi, V. V. (1977) - Inscriptions of the Silaharas (Corpus Inscriptionum Indicarum Vol VI). New Delhi: Archaeological Survey of India.@

✍🏼संकलन

९८ ९० ८७ ५४ ९८               

▬▬▬▬▬ஜ۩۞۩ஜ▬▬▬▬▬

         🐅 *माहिती सेवा ग्रुप, पेठवड़गाव* 🐅

▬▬▬▬▬ஜ۩۞۩ஜ▬▬▬▬▬